Sonâ Lukaşova, Українська правда (Ukrain aqiqatı) neşiriniñ jurnalisti

2014 senesi mayıs ayında, rusiye quvetçileri işğal eilgen Qırımda faaller gruppasını tutıp aldılar: Öleg Sentsov, Aleksandr Kölçenko, Gennadiy Afanasyev ve Aleksey Çirniyni. Olar, «terrorizmde» qabaatlavlar ve 7'den 20 yılğa qadar müddetli apis cezasınen ilk eñ belli qırım siyasiy mabuslarından biri olğanlar. Deñişüvlerni beklep, olarnıñ taqdiri içün bütün Ukraina qasevet ete edi.

Amma 7 yıl içinde siyasiy taqip etüvler, işğal etilgen yarımadasındaki yaşayışınıñ özüne eñ has olğan hususiyetlerinden birine çevirilgenler. Olarğa dair içtimaiy diqqatı azlaşa, deñişüvlerniñ istiqbali hucur bir şey kibi olıp qala.

Soñki tutıp alınğanlarnıñ arasında — bu sene kiraz aynıñ soñunda «devlet hainligi» içün yaqalanğan qırımlı Stanislav Hudoley ve daa 2013 senede ağda yayınlandırılğan Rusiyede yasaq etilgen din timsalâtınen yazısı içün oraq ayında üç künlik apis cezasını keçirgen qırım tatarı Abdulla İbragimov.

Sentsovdan İbragimovğa qadar Qırımdaki basqılarnı ne birleştire?

İşğalniñ bütün vaqıt içinde 231 siyasiy mabüs

Rusiyede yasaq etilgen «Hizb ut-Tahrir» islâmcı fırqasında iştirağı. «Diversiyalar» ve «devlet hainligi». Qırımnı Ukraina nezareti astına qaytarmağa çağıruvlar. İşğalnen razı olmağan Qırım sakinleriniñ Rusiyenen taqip etilgeni içün eñ belli qabaatlavlar budır.

2014 seneden itibaren rusiye basqılarına 231 insan oğrağan. Şimdi ise — işğalcılarnıñ apishanede 113 ukrain vatandaşı bulunmaqtadır. Tevqif etilgenleri işkenceler aqqında bir qaç sefer ilân etip, olar basqılar astında yapılğanlar aqqında öz şaatlıqlardan vazgeçe ediler.

Mabüslerden 60% (78 insan) — qırımtatarıdır. İşğal vaqtında yarımadanıñ tamır halqı, ayrıca edinip yapılğan yavuz munasebetiniñ qurbanı olğan. Nümüneviy misal — 2017 senesi Aqmescitte «Yuqarı makemesi» yanında numayış etken qırımtatar milliy areketiniñ 76 yaşında olğan veteranı Server Katmerovnıñ davası.

Erkekni 10 künlik tevqifine ve 10 biñ ruble (tahminen 175 dollar) miqdarında cöremesine mahküm ettiler. Afta soñra ise — Katmerovğa qol tutmaq içün çıqqanlarını tutıp aldılar. Miting yapqanlarından biri, esli olğan qırımtatarına da aynı miqdarını yazdılar.

İşğalniñ başlanuvında basqınıñ mehanizmi, tecavuziy ğayip oluvları olğan ediler. Onı, Rusiye nezareti astında olğan reberliginen cezalandırılmağan «oz mudafaası» degeniniñ vekilleri amelge keçire ediler. Tutıp esir etüvleri 2014 senesi saban ayında başlanğan ediler. Uquq qoruyıcılar, umumen 42 böyle vaqianı qayd ettiler.

Qırımtatar faali Reşat Ametov kibi bazılarnı ölgen alda tapa ediler. Amma 13 insannı ukrain uquq qoruyıcıları ale daa ğayip olğanlarnı kibi sayalar (yevromaydanlılar İvan Bondarets ve Vladislav Vaşçuk kibi soylarını).

Mevam ve din sebebinden taqip etüvlerini «terrorizm» ve «ekstremizm» dep örteler

Taqip etüvler ve basqı içün temeli olaraq işğalcılar, terorizm ve ekstremizmniñ yeñüvi aqqında öz qanunlarını çıqardılar. Uquq qoruyıcılar onı muayyen ifadelenmegen olğanını dep sayalar. Qırım siyasiy mabuslar içün esas maddesi — terroristik teşkilâtında iştirağı. Böyle kibi RF, «hizb ut-Tahrir» fırqasını dep saya. Qırım davaları, Rusiyenen taqip etilgen teşkilâtçıdaki izdeşlerinden dörtten biri olalar.

İşğalden evel islâmcı siyasiy quvetiniñ azaları öz yüzlerini saqlamay ediler, çünki Ukrainada o, yasaq degil. Amma ep bir ukrain uquq qoruyıcılarınıñ diqqatı astında olğan edi. Ve olar antına hainlik yapıp işğalcı tarafına keçken soñ, esabatlarnıñ arasında rusiyede taqip etilgen «hizb"larına olarnıñ malümatları bar edi.

Şimdi ise, fırqağa alâqası sebebinden eken 74 qırım tatarı apis etilgen, taqip etüvler astında umumen — 80'den ziyade insan. Rusiye makemeleri olarğa 6'dan 19 yılğa qadar cezasını tayin eteler. «Ekstremist» olaraq Rusiye, olarnıñ zapt etüvine qarşı çıqqan qırımtatar halqınıñ Meclisini de tanığan. O, öz vatanda tamır halqınıñ temsiliy organınıñ işini imkânsız yapqan.

Böyle statusı, «İyegova şaatlarında» da bar. Bu teşkilâtlarnen bağ içün qırımlılar apishanege oğray bileler.

İşğalge qarşı çıqqan merkezler arasında olğan Ukraina Pravoslav ve Ukraina rum-katolik kilseleri de basqılarğa oğratılğan ediler. 2014 senesi cemaatçılar tehdit etilgen ediler, papazlar tutıp esir etile ediler, diniy abidelerni ise yoq ete ediler. Soñra quvetçiler arhiyepiskop Klimentni yaqalay ediler. Onıñ arizası boyunca «akimiyet», UPK yerli cemaatçılığını resmiyleştirmege red etken, makemeler, Aqmescitteki baş kilsesini «bulunğan yerinden çıqarıp» Kezlevdeki ibadethaneni yıqmağa emir etkenler.

Qanunsız missionerlik faaliyeti sebebinden Qırımdaki «makemeler» musulmanlar, protestant, baptist, yeudi, krişnaitlerine, misal olaraq, hanelerde merasimler içün cöreme ödeteler.

Siyasiy mabuslarnıñ 90% Qırımdan Rusiyege alıp çıqardılar

Halqara uquqiy statusına köre, bir qaç vazifelerni közde tuta. Lâkin Rusiye, Qırımda bu aqnı munatazam tarzda boza. Arbiy cinayeti olaraq, misal içün, işğal etilgen territoriyasından sürgüni ve demografik terkibiniñ deñiştirüvi sayıla. Rusiye akimiyeti, qırımlılarnı öz territoriyadaki arbiy makemelerine ve cezahanelerine alıp çıqara. Tek 12 insan yarımadada buluna. Başqaları - farqlı rusiye vilâyetlerinde. Qırımdan uzaqta bulunuvı, soy-soplar ya da advokatlarnen bağnı ve körüşüvlerni mürekkepleştire. Meselâ, Öleg Sentsov, cenübiy yarımadadan 4,5 biñ kilometr uzaqlıqta bulunğan şimaliy Labıtnangilarda «otura edi».

Mabus, Qırımda tutulsa bile, ailenen onıñ bağı, sıñırlanğan ola bile.Tek soñki üç yıl içinde tevqif etilgen 18 qırım tatarına soy-soplarınıñ cenazesinde bulunmağa izin bermediler. Bunen beraber, rusiye akimiyeti, mabusnıñ Kiyevnen alâqanı kesmege istegende, o, onı öz vatandaşı olaraq mecburen sayıp Ukrainanıñ tebiyetini red ete bile. Temeli formal — işğal pasportından red etüvini yazmağan. Aqibetleri kerçek — ukrain konsulınıñ kirsetmemesi. Ayrıca, «Sentsov davasınıñ» figurantlarınen öyle edi.

Hayriye fondlarınıñ vasiyliginde — siyasiy mabuslarınıñ 191 balası

Qırım tatarlarınıñ kütleviy tevqiflerinden soñ, aileleriniñ büyük qısmı aqaysız yaşay. Kompakt yaşav köyleriniñ bazısında böyle aileler «qadın soqaqlarını» yaratalar. Şimdi böyle soylarnıñ - 60'tan ziyadesi bar, qararnen 120 anası öz oğlunı körip olamay.

Siyasiy mabuslarınıñ ailelerine qol tutmaq maqsadınen «Qırım balalığı» ve «Bizim balalarımız» fondları teşkil etilgen ediler. Olar, tevqif etilgenleriniñ balalarına vasiylik etip, maddiy destegine ve olarnıñ inkişafına paranı toplaylar.

Grajdan jurnalistleri — basqılarğa cevap olaraq adisesi

Qırımnı zapt etip rusiye akimiyeti, media-saasında tek öz propagandacılarını qaldırıp onı «oñaytsızlardan» temizlemege başladı.

Medialarnı rusiye qanunlarına binayen yañıdan resmiyleştirilmege mecbur ettiler ve bunen beraber 18 qırımtatar KHV’na litsenziyalarınıñ aluvını red ettiler. O, mustaqil olğanlarını işke qanuniy aqlardan marum etti. Muarririyetke tintüvlernen kele edi, meselâ, ATR telekanalına ve Meclisnen neşir etilgen «Avdet» gazetasına. Qırımnı rusiye territoriyası olaraq qabul etmemesi de jurnalistler içün havflıdır. 2021 senesi FTH, içtimaiy ve ekologik mevzusına yazğan ve qırımlılarnıñ soravlarını çıqarğan «Azatlıq radiosınıñ» frilanseri Vladislav Yesipenkonı tutıp alğan. Onı «casuslıqta» qabaatladılar. Öz mektüplerde Yesipenko, tok ile işkenceler, uruvlar ve «Ukrainağa şan-şerefler» dep qıçırmağa zorlanuvları aqqında tarif etti.

Umumen, ukrain uquq qoruyıcıları, medianıñ taqip etüviniñ 120'den ziyade qayd etilgen vaqiası aqqında aytalar. Qırımdaki böyle temizlevlerine cevap olaraq Ukraina içün yañı adisesi peyda olğan — grajdan jurnalistikası. Yarımadadaki tutıp aluvlarını, tintüvlerni ve makemelerini faaller yayınlandırmağa başladılar.

Böyle işni «Qırım birdemligi» cemiyeti de eda ete. Lâkin o da quvetçiler içün nişanı olğan. Şimdi tevqifte onıñ 9 jurnalisti, 50 faali, 3 uquq qoruyıcısı ve 38 göñülli buluna.

*Materialda Qırım birdemligi, Qırımtatar resurs merkezi, Qırım uquq qoruyıcı gruppası, «Memorial», QMC ve Aqyar prokuraturasınıñ insan aqları boyunca Yuqarı Şurasınıñ vekâletli olğan ofisiniñ malümatları qullanılğanlar.